Labo weerar oo ay ku dhinteen 23 qof oo rayid ah intii ay socdeen howlgallada ciidamada Soomaaliya oo ay taageerayaan diyaaradaha aan duuliyaha lahayn ee Turkiga waa in la baaro dambiyo dagaal, Amnesty International ayaa sidaas sheegtay maanta.
Dadka rayidka ah ee lagu dilay weerarradii 18-kii Maarso 2024-kii ayaa waxaa ku jiray 14 carruur ah, shan dumar ah iyo afar rag ah. 17 kale oo rayid ah ayaa ku dhaawacmay duqeynta: 11 carruur ah, laba dumar ah iyo afar rag ah. Dhammaan waxay ka soo jeedaan beesha Gorgaarte ee la haybsooco.
Duqeymaha ayaa lagu garaacay beerta Jaffey oo qiyaastii saddex KM dhanka galbeed kaga beegan tuulada Baqdaad ee gobolka Shabeellaha Hoose, waxaana duqeyntan ay dhacday 8-dii fiidnimo ilaa 8:30 habeenimo. Dhibanayaasha iyo dadka kale ee deegaanka ayaa Amnesty International u sheegay in duqeymaha ay fuliyeen diyaaradaha aan duuliyaha lahayn ay daba socdeen dagaal culus oo dhulka ah oo horaantii maalintaas ku dhex maray kooxda hubaysan ee Al-Shabaab iyo ciidamada ammaanka Soomaaliya oo ku dhow tuulooyinka Jambaluul iyo Baqdaad.
“Dowladda Soomaaliya iyo Turkiga waa in ay baaritaan ku sameeyaan weerarradan dadka lagu dilay oo ah dambi dagaal,” Tigere Chagutah, oo ah agaasimaha gobolka ee Amnesty International ee Bariga iyo Koonfurta Afrika.
“Dowladda Soomaaliya iyo Turkiga waa in ay baaritaan ku sameeyaan weerarradan dadka lagu hoobtay oo ah dambi dagaal, waana in ay joojiyaan weerarrada aan ka fiirsiga lahayn ee lagu beegsanayo dadka rayidka ah,” ayuu yiri Tigere Chagutah, Agaasimaha Gobolka ee Amnesty International ee Bariga iyo Koonfurta Afrika.
“Soomaaliya, dadka rayidka ah waxay la kulmeen dhibaatada ugu badan ee dagaallada. Dhimashadan naxdinta leh waa inaan la ilduufin. Kuwa badbaaday iyo qoysaskooda waxay mudan yihiin run, caddaalad iyo magdhow.”
Amnesty International waxa ay meel fog ka wareysatay 12 qof, oo ay ku jiraan afar dhibanayaal iyo goob-joogayaal, iyo afar xubnaha qoyska ah ee dhibanayaasha. Cilmi-baarayaasha ayaa sidoo kale dib u eegis ku sameeyay sawirrada dayax-gacmeedka iyo warbixinnada caafimaadka, waxay falanqeeyeen sawirrada dhibbanayaasha iyo qaybaha hubka, iyo muuqaallada juqraafiyeed ee laga soo qaaday goobihii weerarku ka dhacay iyo howlgallada ay diyaaradaha aan duuliyaha lahayn ee Turkiga ka fuliyeen garoonka diyaaradaha Muqdisho.
Iyadoo lagu salaynayo sawirada biraha qashinka ah, ayaa baaraha hubka ee Amnesty International waxa uu awooday in uu xaqiijiyo in weerarka lagu fuliyay bambooyinka MAM-L glide, kuwaas oo laga soo tuuray diyaaradaha aan duuliyaha lahayn ee TB-2. Labadaba waxaa soo saaray Turkiga. Weerarada aan kala soocin ujeedooyinka militariga iyo shayada rayidka ayaa ah kuwo aan kala sooc lahayn waxayna noqon karaan dambiyo dagaal.
Weeraro dilaa ah
Sida uu sheegay goobjooge ay wareysatay Amnesty International, dagaalyahannada Al-Shabaab ayaa ku sugnaa Baqdaad intii uu socday iska horimaadkii 18-kii Maarso. Duqeymo bilow ah oo ay fuliyeen diyaaradaha aan duuliyaha lahayn ayaa abaaro 7:30 fiidnimo waxa ay ku garaaceen masjid ku yaala dhanka bari ee magaalada Baqdaad,waxana ay burburiyeen dhismahaasi,islamarkaana ay waxyeelo soo gaartay guryo ka ag dhawaa. Amnesty International ma aysan awoodin inay si madax banaan u xaqiijiso cidda lala beegsaday masaajidka, ama haddii ay jiraan wax khasaare ah.
Weerarkaas kadib, goob joogayaal ayaa sheegay in dad badan oo shacab ah ay u carareen beerta Jaffey si ay gabaad u raadsadaan. Shaqaaqadii ugu horeysay ee beerta ayaa sababtay dhimasho iyo dhaawac soo gaartay dad rayid ah. Weerar labaad, oo ku dhawaad 30 daqiiqo ka dib dhacay, ayaa waxaa lagu dilay laguna dhaawacay dad badan oo rayid ah oo ka yimid tuulooyinka deriska ah ee Alifow iyo Gaalgube si ay u badbaadiyaan dadkii ka badbaaday weerarka koowaad.
19-kii Maarso, Wasaaradda Warfaafinta Soomaaliya ayaa soo saartay bayaan ay ku sheegtay in ay ku dileen in ka badan 30 ka tirsan maleeshiyada Al-Shabaab tuulooyinka Baqdaad iyo Baldooska iyagoo kaashanaya “saaxiibo caalami ah”. Warku waxa uu intaa ku daray: “Howlgalkan waxa uu jawaab u ahaa warbixino sirdoon oo tilmaamaya in dagaalyahano ka tirsan Al-Shabaab ay isku uruursanayeen deegaanadaas, ayna qorsheynayeen weeraro ka dhan ah shacabka Soomaaliyeed… 15 ka tirsan Al-Shabaab ayaa lagu dilay duqeyn ka dhacday Baqdaad.
Ma cadda in ciidamada Turkiga iyo kuwa Soomaaliya ay gacanta ku hayeen diyaarada aan duuliyaha lahayn ee TB-2, xilliga la weerarayay beerta Jaffey. Mid ka mid ah ilo ka tirsan dowladda Soomaaliya ayaa u sheegay Amnesty International in xubno ka tirsan Hay’adda Sirdoonka iyo Nabadsugidda Qaranka ay duuliyaan TB-2 xilliyada ay socdaan howlgallada ka dhanka ah Al-Shabaab. Si kastaba ha ahaatee, 2022, guddiga khubarada Qaramada Midoobay ee Soomaaliya ayaa sheegay in, sida ay dowladda Turkiga sheegtay, Turkigu uusan ku wareejin Soomaaliya diyaaradaha aan duuliyaha lahayn ee xadgudub ku ah cunaqabateynta hubka ee Qaramada Midoobay, balse ay ku shaqeeyaan iyaga laftooda “la dagaalanka argagixisada” . Sidoo kale 2022-kii, Axmed Macalin Fiqi, Wasiirkii Arrimaha Gudaha ee Soomaaliya, haddana ah Wasiirka Arrimaha Dibadda, ayaa la sheegay in marka ay ciidamada Turkiga hawlgalaan diyaaradaha aan duuliyaha lahayn, ay taliyayaasha Soomaaliya bixiyaan bartilmaameedyada.
Sanadihii u dambeeyay, Turkiga waxa uu Soomaaliya ka caawiyay qalab ciidan iyo taageero. Sawirro iyo muuqaalo satalayt ah oo uu sameeyay shaybaadhka cadaymaha xasaradaha ee Amnesty International ayaa muujinaya diyaaradaha aan duuliyaha lahayn ee TB-2 oo ku sugan dhabada dayuuradaha ee garoonka caalamiga ah ee Muqdisho horaantii 12-kii Sebtembar 2022. Muqdisho, labada dal waxa ay kala saxiixdeen heshiis qaabdhismeedka difaaca iyo iskaashiga dhaqaalaha bishii Febraayo 2024.
5-tii Abriil, Amnesty International waxay warqado u dirtay dowladaha Soomaaliya iyo Turkiga, oo ay ku weydiineyso faahfaahin ku saabsan howl-galkii 18-kii Maarso, oo ay ku jiraan ciidamada militariga oo xakameynayay diyaaradda aan duuliyaha lahayn ee aan duuliyaha lahayn, markii ay weerarradu dhacayeen. Markii la daabacayay, labada dawladood midna kama jawaabin.
Waxaa dhulka oo dhan ka dhacay qaylo, dhiig iyo meyd’
Amnesty International waxay cadaysay in wadar ahaan shan qoys oo ka tirsan qabiilka Gorgaarte ay saamaysay labadii shaqadood ee ka dhacay beerta Jaffey.
Macallin Aadan Xuseen Xasan Cadow oo 49-jir ahaa beeraley, wuxuu dhintay xaaskiisa Asli Buule Xasan oo 40-jir ah; wiilkiisa Daahir Macallin Aadan, 14; iyo labadiisa gabdhood Ishwaaq Macalin Aadan oo todoba jir ah iyo Asma Macalin Aadan oo lix jir ah. Labada wiil ee uu adeerka u ahaa Cabdi Ibraahim Duqow oo todoba jir ahaa iyo Saalax Ibraahim Duqow oo sagaal jir ahaa ayaa iyagana la dilay. Walaashiis Faadumo Xuseen Xasan Cadow oo 30 jir ah ayaa dhaawac ka soo gaaray madaxa, iyadoo markii dambe ku geeriyootay Isbitaalka Digfeer ee magaalada Muqdisho.
Macalin Aadan Xuseen Xasan Cadow ayaa sheegay in uusan garan karin sababta loo beegsaday qoyskiisa. Waxa uu u sheegay Amnesty International: “Xaaskayga, saddexdayda carruurta ah iyo laba wiil oo aan adeer u ahay ayaa dhammaantood lagu dilay weerarradii ugu horreeyay ee lagu qaaday beerta. Waxaan markaas ku sugnaa Afgooye. Markiiba waxaa ii soo wacay qaraabadayda telefoon. Suuragal ma ahayn in habeenkii la safro sababo ammaan dartood. Waxaan u safray Baqdaad subaxii ku xigtay.
“Waxaan aqoonsaday meydka xaaskeyga iyo caruurteyda oo yaalay goobta. Xaaskeyga iyo caruurteyda ayaa lagu aasay hal xabaal wadareed oo ku yaala tuulada Gaalgube, halka wiilal aan adeer u ahayna lagu aasay tuulada Alifow. Ma garanayo sababta qoyskayga loo beegsaday bishii barakaysnayd ee Ramadaan. Wadnuhu waa i xanuunsaday.”
“Ma garanayo sababta qoyskayga loo beegsaday inta lagu guda jiro bisha barakeysan ee Ramadaan, waan murugooday,” Macallin Aadan Xuseen Xasan Cadow, oo xaaskiisa iyo saddex caruur ah la dilay.
Ismaaciil Cali Deerey oo 37 jir ahaa beeraley iyo wiil uu dhalay oo lagu magacaabo Sadaam Ismaaciil Cali Deerey oo sagaal jir ahaa ayaa sidoo kale la dilay. Xaaskiisa, labo gabdhood, labo wiil iyo wiil uu adeer u ahaa ayaa ku dhaawacmay, waxaana lagu daryeelay isbitaallada Muqdisho.
Maxamed Cali Deerey, Ismaaciil walaalkii ka weyn, ayaa u sheegay Amnesty International: “Waxaan ku sugnaa tuulada Alifow. Waxaan maqalnay qarax dhego-gooyo ah. Wax yar ka bacdi waxaa ii soo baxay war sheegaya in walaalkey Ismaaciil lagu dilay diyaarad aan duuliye lahayn. Aniga iyo wiilkaygiiba waxaanu ku degdegnay beertii. Markii aan gaarnay beertii, [qaraxa] kale ayaa nala beegsaday isaga oo qarka u saaran daruur boodh ah.
“Goobtu waxay ahayd mid qasan. Waxaa dhulka oo dhan ka dhacay qaylo, dhiig iyo meyd. Nasiib wanaag waan badbaaday laakiin wiilkayga oo 22 jir ah, Cali Maxamed Cali Deerey, oo ila socday ayaa dhabarka dhaawac halis ah ka soo gaaray… Walaalkay Ismaaciil iyo wiilkiisa ayaa si arxan darro ah loo dilay.”
Ehelka qoys kale oo ay ka dhinteen lix qof oo ay ku jiraan saddex carruur ah ayaa yiri: “Aad baan uga argagaxay waxa ku dhacay qaraabadayda. Tani waa wax ka baxsan bini’aadantinimada. Tani waa xasuuq.”
Dowladda Soomaaliya ayaa caado u ah in aysan magdhow ka bixin dadka rayidka ah ee ku waxyeeloobay falalka ciidan, ama aysan magdhow ka dalban jilayaasha ajnabiga ah marka ay ku lug yeeshaan weerarada sharci darrada ah. Waxa kale oo soo jireen ah in la iska indho tiro xad-gudubyada ka dhanka ah beelaha la haybsooco, sida qabiilka Gorgaarte.
Oday ka mid ah odayaasha beesha Gorgaarte ayaa yiri: “Waxaan dareemeynaa dayacaad iyo inaan la maqal, iyadoo aysan jirin cid noo dooda ama wada hadal nala gasho. Ma jirto wax sharraxaad ah oo laga bixiyay ficillada lagu sameeyay dadkayga, ma jirto baaritaan daba-gal ah, iyo wax naxariis ah. Muhiimadayadu waa inaan helno macluumaadka ku saabsan sababta dhacdadan naxdinta leh ay u dhacday. Waxa kale oo aanu u baahanahay magdhowga khasaarihii na soo gaadhay”.
Asalkii hore
Colaadda hubeysan ee u dhexeysa dowladda Soomaaliya iyo Al-shabaab ayaa weli saameyn xooggan ku yeelanaysa dadka rayidka ah ee dalka ku nool, iyadoo dhammaan dhinacyada iska soo horjeeda ay geysteen xadgudubyo xooggan oo ka dhan ah sharciga caalamiga ah ee bini’aadantinimada.
Amnesty International ayaa diiwaan gelisay duqeymo xiriir ah oo uu fuliyay taliska Mareykanka ee Afrika ee AFRICOM, kuwaasoo ay ku dhinteen kuna dhaawacmeen dad rayid ah oo Soomaaliyeed, kuwaasoo ay ku jiraan kuwo badan oo ka dhashay xadgudubyo muuqda oo ka dhan ah sharciga caalamiga ah ee bini’aadantinimada. 5-tii Abriil, Amnesty International waxay warqad u qortay AFRICOM, iyadoo weydiisay in ciidamada Mareykanka ay ku lug lahaayeen howlgalkii 18-kii Maarso ee ka dhanka ahaa Al-Shabaab, balse kama aysan jawaabin markii la daabacay.
