Soomaaliya ayaa tan iyo billowgii bishii Febaraayo isku dayaysay in dib loo qoro Dastuurka, iyadoo dib u habeyn ku sameyneysa dukumeenti ka koobnaan kara mabaadi’da aasaasiga ah iyo shuruucda, isla markaana go’aamin karta awoodaha iyo waajibaadka dowladda iyo shacabka.
Waa dhoolatus ay ahayd in la sameeyo sanado ka hor balse ay dib u dhigeen hay’adaha dowliga ah ee taagta daran iyo dhibaatada amni ee guud ee Al Shabaab.
baarlamaanka labada aqal ayaa wax ka bedel ku sameeyay qodobo dhowr ah oo ku jiray afarta cutub ee ugu horreeya dastuurka KMG ah ee 2012-ka.
Laakin tallabadaasi waxay sababtay dildilaacyo badan iyadoo la simay qaybihii hore. Puntland, oo ah maamul-goboleedka federaalka ah, isla markaana ka mid ah kuwa ugu faca weyn dalka, ayaa isla markiiba diidday dastuurka dib u eegista lagu sameeyay, iyadoo sheegtay in wax ka beddelka dastuurka ay xadgudub ku yihiin heshiiskii federaalka ee taariikh ahaan dalka mideeyay.
Madaxweynaha Puntland Siciid Cabdullaahi Deni ayaa ku raacay go’aan uu ku hakiyey xubinimadii ay ku lahayd dawladda Faderaalka, halkaas oo ay ka jiraan afar dawlad-goboleed oo kale oo federaal ah oo kala ah Jubbaland, Koonfur Galbeed, Galmudug iyo Hirshabeelle.
marka la eego dooda ku saabsan nidaamka dawladnimo, qaar ka mid ah kuwa ka soo horjeeda nidaamka madaxtooyada ayaa sheegaya in hannaanka dawladnimo ee lagu soo dhisayo “Jamhuuriyadda Koowaad” markii uu baarlamaanku lahaa awoodda, ay ka dhigan tahay in Madaxweynuhu uusan ka gudbi karin.
Waxay ku doodayaan in Madaxweynaha Jamhuuriyadda uu soo magacaabi karo Ra’iisal Wasaaraha, Baarlamaankana uu codka kalsoonida u qaadi karo.
Habkaas ma ahayn mid adag sababtoo ah madaxweynuhu dhib kuma yeelan doono inuu soo doorto ra’iisul wasaare, oo ka tirsan xisbi siyaasadeed (ama isbahaysi) oo ka amar qaata inta badan baarlamaanka.
Soomaaliya in kastoo, nidaam cusub, si la mid ah nidaamka jira, wuxuu siinayaa caqabado jira. Axsaab siyaasadeed ma jiraan inta badana ciyaaraha siyaasadda waxaa lagu maamulaa qaab qabiil. Dhawaan, madaxweynayaashu waxay soo magacaabeen Horyaallo aan lahayn raad-raac siyaasadeed. Xaaladaha qaarkood, sida xilligii Maxamed Farmaajo, Madaxweyne iyo Ra’iisul Wasaare ayaa isku maandhaafay meel fagaare ah, taasoo muujineysa in la jabiyay fulinta.
Qaar ka mid ah waxay ku doodeen in ra’iisul wasaaruhu uu sidoo kale u baahan yahay xirfad siyaasadeed, mar kasta oo dhibaato dhacdo, madaxweynaha iyo ra’iisul wasaaraha waxay helaan fursad siman oo ay ugu doodaan siyaasadahooda iyo u ololeynta sharci-dajinta.
Cumar C/rashiid Sharma’arke, Ra’iisul Wasaarihii hore iyo C/raxmaan C/shakuur, oo ah Xildhibaan, ayaa taageeray aragtiyo la mid ah Xasan Cali Khayre, Ra’iisul Wasaarihii hore, iyagoo diiday in dib u eegis lagu sameeyo.
Jilayaasha siyaasadda Soomaaliya waxay ku luminayaan inay doortaan dimuqraadiyadda xisbiyada badan ama nidaamka 3-da xisbi iyo sidoo kale awoodaha ay tahay inay yeelato waaxda fulinta ee dowladda.
Madaxweyne Xasan Sheekh Maxamuud ayaa si degdeg ah u saxiixay sharciga rasmiga ah ee qaybaha baarlamaanka labada aqal ee wax ka bedelka lagu sameeyay 30-kii bishii March oo wax laga beddelayo nooca nidaamka siyaasadeed ee dalka uu ku shaqeyn doono.
Waxaa loo bedelay hab-madaxweyne oo lagu soo dooranayo Madaxweynaha Jamhuuriyad cod dadweyne oo awood u leh magacaabista iyo xil ka qaadista Ra’iisul Wasaaraha.
Hadda, Madaxweynaha waxaa si dadban u soo doorta sharci-dejiyayaal lagu soo doortay nooc ka mid ah nidaamka kulliyadda, oo ku salaysan qabiil. Nidaamkan cusub ayaa ka dhigan in Ra’iisul Wasaaraha uusan u baahnaan doonin ansixinta baarlamaanka, isla markaana uu yeelan doono awood yar oo uu ku maamulo howlaha dowladda. Maanta Ra’iisul Wasaaruhu wuxuu magacaabayaa oo xilka ka qaaday wasiirro wuxuuna maamulaa xukuumadda, isagoo ka jawaabaya baarlamaanka federaalka.
Isbadaladan ayaa waxaa caqabad ku ah Madaxweynayaashii hore ee Soomaaliya, Ra’iisul Wasaarayaashii hore, Xildhibaano iyo Puntland oo kasoo horjeeda hanaanka dib u eegista, iyagoo hoosta ka xariiqay in aan la isku raacsanayn.
Nuqulkii asalka ahaa ee dastuurka Soomaaliya lagu isticmaalo waxaa la sameeyay markii ay Soomaaliya qaadatay dowlad federaal ah oo ka timid jamhuuriyadda Soomaaliya dhamaadkii shirkii dib u heshiisiinta Soomaaliyeed ee ka dhacay Mbagathi ee magaalada Nairobi ee dalka Kenya, laga soo bilaabo horraantii 2000-aadkii ilaa 2012 si rasmi ah loo ansixiyay.
Xilligaas, ergadii doonaysay inay Soomaaliya dib uga dhisto dagaalladii sokeeye waxay ansixiyeen dimuqraadiyadda xisbiyada badan iyo nidaamka dawladnimo ee baarlamaanka. Waxay markii ugu horreysay qoreen Axdiga Federaalka Ku-meel-gaarka ah bishii Febraayo 2004-tii oo ugu dambeyntii lagu ansixiyay inuu noqdo Dastuur ku-meel-gaar ah Agoosto 2012 Muqdisho, Soomaaliya.
Dhanka nidaamka dowladnimada, dastuurka ku meel gaarka ah wax badan kama duwanayn dastuurkii jamhuuriyadii rayidka ahayd ee ugu horreysay ee Soomaaliya 1960-kii.
“Si ka duwan Afrika inteeda kale, Soomaaliya waxay qaadatay nidaamka dawladnimo ee baarlamaanka, taasoo la macno ah in madaxweynaha Jamhuuriyadda uu yahay mid ay soo doortaan baarlamaanka, ee ma dooranayaan shacabka, muddada lix sano ah,”