Khabiirka Madaxa Banaan ee Qaramada Midoobay u qaabilsan Arrimaha Xuquuqul Insaanka ee Soomaaliya, Ms. Isha Dyfan, ayaa soo gebagebeysay booqasho shan maalmood qaadatay oo ay ku joogtay Soomaaliya, iyadoo booqashadeedii saddexaad oo rasmi ah ku timid dalka tan iyo markii Golaha Xuquuqul Insaanka u magacaabay May 2020.

Intii ay ku guda jirtay booqashadeeda, Ms.

Shir jaraa’id oo ay maanta oo Khamiis ah ku qabatay magaalada Muqdisho ayay kaga hadashay horumarka ay dowladdu gaartay tan iyo markii ay booqatay bishii November ee sannadkii 2023-kii, iyo sidoo kale caqabadaha ay kala kulantay horumarinta iyo ilaalinta xuquuqul insaanka Soomaaliya.
Doodaha ayaa diiradda lagu saaray geeddi-socodka dib-u-eegista dastuurka, horumarinta sharci-dejinta iyo hay’adaha dowladda, ilaalinta rayidka iyadoo la eegayo dhimista ATMIS-ka iyo sidoo kale xad-gudubyada xuquuqda haweenka iyo carruurta. Xaaladda bani’aadamnimo, dhaqaale iyo bulsho iyo sidoo kale horumarka laga gaaray halbeegyada muhiimka ah iyo tilmaamayaasha lagu sheegay warbixinteedii hore ayaa sidoo kale laga hadlay.

Ms. Isha Dyfan ayaa ku bogaadisay xukuumadda Soomaaliya sida wanaagsan ee ay ugu codeeyeen wax ka bedelka afarta cutub ee ugu horreeya dastuurka KMG ah ee dowladda federaalka Soomaaliya oo ay soo doorteen xubno ka tirsan labada aqal ee baarlamaanka federaalka Soomaaliya. Si kastaba ha ahaatee, waxay muujisay walaac ku saabsan is-afgarad la’aanta jilayaasha siyaasadda ee ku saabsan isbeddelada.
Waxaan ugu baaqayaa dhammaan dhinacyada inay mudnaanta siiyaan wada-hadallada si loo dhiso is-afgarad si loo ilaaliyo horumarradan wanaagsan ee kor loogu qaadayo horumarinta dimuqraadiyadda, ku dhaqanka sharciga iyo xuquuqda aadanaha ee Soomaaliya,” ayay tiri.

Waxay soo dhaweysay qodobbada dastuurka wax laga beddelay, gaar ahaan kuwa la xiriira da’da qaan-gaarnimada iyo mamnuucidda gudniinka fircooniga ah (FGM) iyadoo dhanka kale ugu baaqday maamullada inay xaqiijiyaan in wax ka beddelka dastuurka mustaqbalka ay u hoggaansamaan waajibaadka caalamiga ah ee Soomaaliya iyo mabaadi’da xuquuqul insaanka. .

Khabiirka madaxa banaan ayaa sidoo kale ku booriyay Baarlamaanka Federaalka in ay xaqiijiyaan in qoraalka lagu soo daray heshiis siyaasadeed oo ku saabsan qoondada haweenka iyo habab gaar ah oo lagu ilaalinayo xuquuqda haweenka. Waxa ay carabka ku dhufatay dadaaladii ugu dambeeyay ee ay ka mid ahaayeen in la meeleeyo Qorshaha Waxqabadka Qaranka (NAP) ee Haweenka, Nabadda, iyo Amniga ee heer dowlad goboleed iyo in la sameeyo guddi haween ah oo ka wakiil ah danaha haweenka ee geeddi socodka go’aan qaadashada qaranka.

Dhanka sharci dejinta, Ms. Dyfan waxay xustay sida ay uga go’an tahay dowladda inay meel mariso sharciyo la xiriira dembiyada kufsiga iyo anshax-xumada, cadaaladda carruurta, naafada qaranka, iyo xuquuqda carruurta. Waxay carrabka ku dhufatay muhiimadda ay leedahay in wax laga qabto sharciyada muhiimka ah, sida Xeerka Ciqaabta, Xeerka Madaniga, iyo biilasha ka-hortagga ka ganacsiga, si loo gaaro dib-u-habeyn ballaaran oo xagga sharciga iyo hay’adaha ah.
Waxay si kulul u cambaareysay weerarada joogtada ah ee Al-Shabaab ee dhimashada badan leh, waxayna ku boorisay dowladda inay qaaddo tallaabo kasta oo lagu badbaadinayo shacabka. Waxay sidoo kale ka hadashay dhibaatada baahsan ee xadgudubyada galmada iyo jinsiga ku saleysan, iyadoo xoogga saareysa baahida loo qabo in la xoojiyo awoodda baaritaanka iyo soo oogidda dembiyada noocaas ah iyo in la hubiyo jawi ammaan ah dhibanayaasha iyo badbaadayaasha.

“Waxaan ku celceliyay baahida loo qabo in la qaado dhammaan tallaabooyinka lagama maarmaanka ah si loo xoojiyo awoodda baaritaanka iyo dacwaynta xadgudubyada galmada iyo jinsiga iyo in kor loo qaado jawi nabdoon oo dhibanayaasha iyo badbaadayaashu ay ku soo wargelin karaan dambiyada iyada oo aan wax cabsi ah laga qabin aargoosi ama dhaleeceyn iyo in la hubiyo in dhibbanayaasha la ilaaliyo, la helo cadaalad iyo dawooyin wax ku ool ah”

Marwo. Si kastaba ha ahaatee, waxay hoosta ka xariiqday caqabadaha hortaagan bulshooyinka nugul, sida raritaan khasab ah iyo nadiifin la’aanta miinada iyo agabka halista ah, taasoo khatar gelinaysa carruurta.

Sida laga soo xigtay daneeyayaasha bini’aadantinimada iyo ilaalinta, 4 milyan oo carruur ah ayaa ay saameeyeen xaaladda colaadda iyo sidoo kale saameynta isbeddelka cimilada. Carruurtu waxay ka dhigan yihiin 60 ilaa 70 % barakacayaasha iyo dadka kale ee nugul.

Khabiirka madaxa-banaan ayaa hoosta ka xariiqay in caqabadaha ugu muhiimsan ee ay la kulmaan bulshooyinka nugul ay ka mid yihiin ka saarida qasabka ah iyo saameynta ay ku leedahay carruurta iyo sidoo kale nadiifinta ku filan ee miinooyinka iyo walxaha halista ah ee meelaha la xoreeyo kuwaas oo khatar ku ah carruurta. Waxaa sidoo kale la sheegay in ay xadidan tahay helitaanka meelaha ay adagtahay in la gaaro si loogu bixiyo adeegyada dadka nugul.

Waxay ballan qaaday inay sii wadi doonto dabagalka horumarka laga sameeyay ilaalinta dadka laga tirada badan yahay iyo kuwa la haybsooco iyo dadka naafada ah, inkastoo sharciga naafada Qaranka uu baarlamaanka ka doodayo.

Sida laga soo xigtay warbixinnada dawladdu, qoritaanka siyaasadda isku-darka dhijitaalka ah ee Qaranka waxay xoogga saaraysaa aqoonsiga iyo taageerada kooxaha la haybsooco ee gudaha Soomaaliya, oo ay ku jiraan haweenka, dhalinyarada, bulshada reer miyiga ah, saboolka magaalooyinka, waayeelka, dadka naafada ah, barakacayaasha gudaha, qaxootiga. iyo kuwa dhexdhexaadka ah, kuwa yaryar iyo kuwa yaryar, si loo hubiyo in kooxahani ay ku biiraan dhaqaalaha dhijitaalka ah.

Ms. Isha Dyfan ayaa wax laga xumaado ku tilmaantay xayiraadaha joogtada ah ee lagu hayo goobaha madaniga ah ee Soomaaliya, kuwaas oo ay ka mid yihiin dhibaatooyin, xarig iyo xarig aan loo meel dayin, iyo xarigga saxafiyiinta iyo shaqaalaha warbaahinta, taasoo keentay in la is faafreebo.
“Waxaa igu dhiirogelinaya magacaabista xubnaha Golaha Warbaahinta Qaranka Soomaaliyeed oo dadaal loogu jiro sidii loo horumarin lahaa warbaahinta, waxaa kaloo walaac iga soo gaaray in hanaanka loo maray uusan waafaqsaneyn sharciga saxaafadda. Goob bulsho oo ammaan ah oo loo dhan yahay ayaa lagama maarmaan u ah dowlad wanaagga, iyo ku dhaqanka sharciga, waxayna gacan ka geysan kartaa yareynta iyo ka hortagga rabshadaha,” ayay xustay.

Gabagabadii, Ms. Dyfan waxa ay ka codsatay beesha caalamka in laga taageero sidii loo xoojin lahaa wax ka qabashada bini’aadantinimada Soomaaliya iyo in la xoojiyo adkeysiga mustaqbalka fog ee ka dhanka ah masiibooyinka mustaqbalka, iyadoo si gaar ah diiradda u saareysa wax ka qabashada walaacyada ilaalinta haweenka iyo gabdhaha.

Waxa ay sidoo kale ku ammaantay Dowladda Federaalka dadaalka ay ugu jirto sidii loo heli lahaa $4.5 Billion oo deyn cafis ah, waxaana ay carrabka ku dhufatay baahida muhiimka ah ee loo qabo in la kordhiyo maalgashiga qaybaha caafimaadka iyo waxbarashada si kor loogu qaado xuquuqda dhaqaalaha iyo bulshada iyadoo la horumarinayo hababka xuquuqul insaanka iyo ku dhaqanka sharciga oo ah waddooyinka nabadda iyo amniga. Soomaaliya.